KINO: SYN SZAWŁA / SAUL FIA

Reżyseria: László Nemes
Scenariusz: László Nemes, Clara Royer

Premiera: 22 stycznia 2016 r. (Polska)
Obsada: Géza Röhrig, Levente Molnár, Urs Rechn, Todd Charmont, Jerzy Walczak
Produkcja: Węgry

Czas trwania: 1 godz. 47 min.

Ocena: 10

Długo zabierałem się do napisania tej recenzji. Film widziałem kilka dni temu. Ciężko jednak uporządkować myśli po kontakcie z tym obrazem. Jest to ingerencja niemal fizyczna w umysł widza. Akcja tego dramatu osadzona jest w Auschwitz w roku 1944. Ukazuje 48 godzin życia Szawła Auslandera, węgierskiego Żyda, członka sonderkommando. Były to oddziały specjalne utworzone z więźniów do pomocy w eksterminacji. Obsługiwały komory gazowe (szatnie i "łaźnie"), krematoria, doły paleniskowe. Członkowie sonderkommando pracowali w grupach podzielonych według zadań. I tak: jedna grupa pomagała rozebrać się przybyłym do zagazowania więźniom, którzy szli na śmierć przekonani, że za chwilę staną pod prysznicem. Członkowie tej grupy po uśmierceniu kolejnych transportów sprzątali ubrania i bagaże w szatni, przeszukiwali je, segregując znalezione przedmioty. Kolejna grupa odpowiadała za uprzątnięcie komory gazowej ze zwłok i wyczyszczenie wszystkich wydzielin fizjologicznych jakie ciało ludzkie walczące w olbrzymim strachu i stresie w ostatnich chwilach życia bezwiednie wydala z siebie. Byli też tacy, którzy tylko wyrywali złote zęby trupom ("dentyści"). Inni z kolei obsługiwali wózki i piece krematoryjne. Te wszystkie opisane "zadania" jakie musieli wykonać członkowie tych grup specjalnych są dokładnie i dość szczegółowo ukazane w filmie. Reżyser zastosował zabieg formalny, który spowodował, że całość akcji oglądamy z bliska, niemalże oczami głównego bohatera. Po pierwsze, większość filmu kamera operuje albo w pobliżu twarzy Szawła, bądź tuż za jego plecami. Po drugie film składa się tylko z kilkudziesięciu długich ujęć (przeciętny film ma ich ponad 350). Te techniczne rozwiązania powodują, że całość nabiera dusznego, ciasnego wręcz klaustrofobicznego klimatu. Długie ujęcia nadają bardzo naturalny i mocno realistyczny charakter pokazywanym scenom. Film, paradoksalnie, nie traci przez to dynamizmu. Szaweł i inni więźniowie praktycznie przez cały film są przeganiani z miejsca na miejsce w celu wykonywania kolejnych zadań. To wszystko przy akompaniamencie krzyków kapo i obozowych strażników, w różnych językach. Większość kadrów jest w tle zamazana, wyostrzone są głównie twarz  bądź plecy głównego bohatera, na których widnieje czerwony znak iks.

Jak już wspomniałem film ukazuje dwie doby z życia głównego bohatera. Podczas sprzątania komory gazowej więźniowie znajdują chłopca, który jakimś trafem przeżył pobyt w łaźni. Zostaje on na oczach Szawła uduszony gołymi rękami przez lekarza SS,  który zażyczył sobie następnie, aby ciało chłopaka dostarczyć mu do "badań". Szaweł zanosi zwłoki do gabinetu lekarskiego. Postanawia, że wykradnie je i urządzi pochówek z udziałem rabina. Te wydarzenia i ich dalszy rozwój stanowią oś fabularną filmu. Kradzież zwłok i poszukiwanie rabina wśród więźniów powoduje, że zarówno Szaweł jak i więźniowie przebywający w jego otoczeniu narażeni są na olbrzymie niebezpieczeństwo. W Auschwitz raczej nie było skomplikowanej gradacji kar. Za większość "przewinień" groziła śmierć. Na pierwszy rzut oka, zachowanie Szawła jest nielogiczne. W tej upiornej fabryce śmierci, gdzie ludzkie zwłoki traktowane są jak przedmiot, a trupy są niemal  produkowane w akordowym tempie, takie pojęcia jak: pochówek z ceremoniałem religijnym czy żałoba brzmią absurdalnie. Jednakże jak się głębiej zastanowić to właśnie Szaweł zachowuje się tak jak powinien. Ten jeden z nielicznych odruchów człowieczeństwa  na jaki zdobywa się główny bohater w tym odrażającym miejscu jeszcze bardziej uświadamia właśnie absurdalność obozowej rzeczywistości. Ludzie sprowadzeni do numerów, poniżani, upodleni do granic ludzkiej wyobraźni, traktowani gorzej niż przedmioty. Na zwłoki oprawcy mówią "sztuki". Niemieccy nadludzie, rzekoma esencja rasy człowieczej, nordyccy panowie okazują się czymś gorszym od drapieżnych zwierząt. Zabijają dla przyjemności. Schowani za buchalterią śmierci, raportami, wykresami, liczeniem i segregowaniem, chorą rasistowską ideologią. Podobno niektórzy członkowie otoczonych złą sławą Einsatzgruppen (grupy specjalne SS, które dokonywały czystek na tyłach frontu, na podstawie list proskrypcyjnych lub w wyniku segregacji etnicznej) nie mogli znieść ciągłego, systematycznego masowego mordowania i dlatego dostawali alkohol przed wykonywaniem egzekucji. Ta praktyka stosowana zresztą była również przez radzieckie NKWD. Wracając do filmu: ciężko i w zasadzie niewykonalne jest dokonać oceny zachowania Szawła Auslandera z pozycji widza kinowego. Z jednej strony jego postępowanie jest ewidentnym brakiem logiki, ale jednakże logiki panującej wewnątrz obozu, narażaniem życia innych. Patrzeć można też na to jak na jeden z nielicznych w tej rzeczywistości odruch ludzki - szacunek dla drugiego człowieka. Mniejsza o to, czy martwy chłopiec był synem Szawła, czy nie (pada taka sugestia). To gest symboliczny, wyrastający ponad całe hańbiące i bestialskie zachowanie obozowych katów. Powinienem dodać jeszcze, że główny bohater nie jest jedynym, który zdobywa się na przeciwstawienie się panującym zasadom. W filmie historia Szawła splata się z autentycznymi wydarzeniami jakie miały miejsce w Auschwitz  w 1944 roku, a mianowicie chodzi o bunt członków sonderkommando w Krematorium IV. To wystąpienie zakończyło się tragedią, śmiercią 451 osób. I wreszcie ukazano również podejmowane przez więźniów próby ocalenia dla potomnych jakiegoś świadectwa tej bezsensownej gehenny - jeden z więźniów przemyconym aparatem fotograficznym dokumentuje z ukrycia palenie olbrzymich ilości ciał ludzkich.

Sposób narracji i tematyka sprawia, że w zasadzie oglądamy całość w bezruchu i w ciągłym napięciu. W każdym momencie filmu spodziewamy się kolejnego ciosu. Następnego szokującego widoku. Reżyser zdecydował, że część filmu rozegra się w naszej wyobraźni, dużo scen to twarz głównego bohatera i jej reakcja. I wcale nie powoduje to znudzenia. Po prostu znajdujemy się, bez chwili wytchnienia, w bezpośrednim towarzystwie człowieka pełnego strachu, zmuszanego do irracjonalnych czasem czynności, bitego, upokarzanego, a mimo to znajdującego w sobie siłę na ludzki odruch. Film autentycznie, bez przenośni, wgniata w fotel, jest przyczyną olbrzymiego momentami dyskomfortu psychicznego. Reżyser, László Nemes, w wywiadzie dla tygodnika "Wprost" powiedział: - Zagłada była zbyt ekstremalnym doświadczeniem, aby mówić o niej wyłącznie jak o temacie z podręcznika historii (...). Czułem się zobowiązany, by zrobić film, który wedrze się pod skórę. Nie opowieść o Holocauście, ale o jednym człowieku, z którym można się utożsamić. I trzeba przyznać węgierskiemu twórcy, że mu się to udało. Pokazać świat, w którym nie przeżycie, ale śmierć jest  jest normą. Świat, w którym po jednej stronie stoją kaci i ich pomocnicy, sprzedajni, często ze strachu więźniowie, którzy aby być  wiarygodni są bardziej brutalni nieraz od swoich panów. Po drugiej stronie stoją obozowe numery, "sztuki", ludzie, którzy często stracili wszystkich bliskich, wiarę w jakiekolwiek wartości uniwersalne, otępiali wykonawcy wszystkich poleceń, głodujący, torturowani wyjątkowo ciężką pracą, poddawani eksperymentom, a jednak czasem znajdujący w sobie resztki człowieczeństwa. 

Po raz pierwszy zdarzyło mi się być świadkiem absolutnej ciszy na widowni. Również po zakończeniu seansu. Ten film raczej mało kogo pozostawi obojętnym. Ludzie w milczeniu opuszczali salę kinową. Część zapewne z szacunku, inni będąc w szoku po tym co widzieli. Warto, a nawet trzeba to zobaczyć. Zwłaszcza, że stare demony podnoszą znowu łby, a historia ma w sobie element powtarzalności.

Zwiastun (pl):

Film zdobył Złoty Glob w  kategorii najlepszy nieanglojęzyczny film zagraniczny i jest też nominowany do Oscara.